Tăng sắc tố sau viêm là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa tăng sắc tố sau viêm (PIH)

Tăng sắc tố sau viêm (post‑inflammatory hyperpigmentation - PIH) là tình trạng da xuất hiện các mảng sậm màu sau giai đoạn viêm hoặc tổn thương, do tăng sinh melanin hoặc rối loạn phân bố sắc tố. PIH không là sẹo nhưng có thể dai dẳng kéo dài từ vài tháng đến vài năm nếu không được điều trị đúng hướng.

Melanin tích tụ chủ yếu tại vùng da tổn thương sau viêm như mụn, eczema, trầy xước hoặc phẫu thuật nhỏ khiến da chuyển sang màu nâu đến xám tùy sâu sắc tố. Màu sắc có thể khôi phục một phần theo thời gian nhưng thường để lại di chứng thẩm mỹ nặng nề, ảnh hưởng tâm lý và dẫn đến tìm kiếm các liệu pháp làm sáng da chuyên sâu.

PIH đặc biệt phổ biến ở người da sẫm màu (Fitzpatrick III–VI), do melanocyte hoạt động mạnh hơn và nhạy cảm với kích thích viêm. Energetically, giảm tiếp xúc với ánh nắng mặt trời sau viêm cũng đóng vai trò quan trọng để hạn chế tăng sắc tố thêm.

Cơ chế sinh học của PIH

Quá trình viêm da kích hoạt cytokine như IL‑1, TNF‑α và TGF‑β làm melanocyte tăng sinh tyrosinase – enzym tổng hợp melanin – và thúc đẩy melanosome triển khai đến tế bào keratinocyte. Kết quả là melanocyte hoạt động quá mức, tổng hợp melanin vượt kiểm soát.

Cơ chế sâu sắc của PIH phụ thuộc vào độ sâu lắng đọng melanin:

• PIH biểu bì: melanin tích tụ ở lớp thượng bì, thể hiện bằng đốm nâu sáng đến nâu đậm, phản ứng tốt với điều trị.
• PIH trung bì: melanin bị đại thực bào hấp thu và tồn tại trong lớp bì, tạo màu xanh xám hoặc xám tro, khó điều trị hơn.

Kết quả là các vùng viêm, dù đã lành, vẫn tiếp tục sản xuất hoặc giữ melanin, khiến sắc tố tiếp tục đậm lên theo thời gian mà không cần kích thích thêm.

Nguyên nhân và yếu tố khởi phát

PIH phát sinh sau nhiều tình huống tổn thương hoặc viêm da, bao gồm:

• Mụn trứng cá có viêm
• Chàm, viêm da tiếp xúc, lupus ban đỏ
• Bỏng, trầy xước, cạo lông
• Thủ thuật thẩm mỹ như peel hóa học, laser, lột da

Người có làn da tối màu dễ bị PIH hơn do melanocyte nhạy cảm với viêm. Các yếu tố như tiếp xúc ánh sáng UV, dùng mỹ phẩm kích ứng hoặc không che chắn da sau viêm làm tăng mức độ và kéo dài thời gian lành PIH.

Việc kiểm soát viêm kịp thời, giảm xâm lấn, dùng kem chống nắng và chế độ chăm sóc hỗ trợ là nền tảng phòng ngừa PIH.

Chẩn đoán lâm sàng và phân biệt

Chẩn đoán PIH chủ yếu dựa vào thăm khám lâm sàng: quan sát mảng sậm màu theo vùng tổn thương trước đó, kết hợp tiền sử viêm hoặc can thiệp da gần đây. Không cần sinh thiết da trừ khi cần loại trừ sắc tố bệnh lý khác.

Các kỹ thuật hỗ trợ gồm:

• Đèn Wood: chiếu dưới ánh sáng tím để xác định chiều sâu sắc tố: biểu bì dễ nhìn, trung bì mờ hơn hoặc không phát sáng rõ.
• Soi da kỹ thuật số: phân tích màu da, tia UV, đánh giá mức độ nám hoặc PIH trên từng lớp da.

PIH cần phân biệt với các bệnh lý sắc tố khác như nám, tăng sắc tố do thuốc hoặc bệnh Addison. Chẩn đoán sai có thể dẫn đến lựa chọn điều trị không phù hợp, thậm chí làm bệnh nặng thêm.

Phân biệt PIH với các rối loạn sắc tố khác

Tăng sắc tố sau viêm (PIH) cần được phân biệt rõ ràng với các rối loạn sắc tố khác để đảm bảo điều trị đúng hướng. Mặc dù biểu hiện chung là da sẫm màu, nhưng nguyên nhân và mô bệnh học khác biệt đáng kể.

Ba nhóm bệnh thường bị nhầm lẫn với PIH gồm:

• Nám (melasma): thường đối xứng ở má, trán, nhân trung, liên quan đến hormone, ánh sáng UV và di truyền. Màu sắc thường là nâu xám, không theo vùng viêm cũ.
• Tăng sắc tố do thuốc: liên quan đến thuốc như minocycline, amiodarone, hydroxychloroquine, biểu hiện dưới dạng mảng xám xanh, thường lan tỏa.
• Bệnh Addison: tăng sắc tố lan tỏa lòng bàn tay, vết sẹo cũ, niêm mạc do tăng sản ACTH kích thích melanocyte.

Phân biệt lâm sàng có thể hỗ trợ bằng tiền sử dùng thuốc, tiền sử gia đình, xét nghiệm nội tiết và kỹ thuật đèn Wood hoặc sinh thiết khi cần thiết.

Chiến lược điều trị nội khoa

Điều trị tăng sắc tố sau viêm phụ thuộc vào độ sâu của sắc tố, loại da, nguyên nhân nền và thời gian tồn tại. Các liệu pháp tại chỗ thường là lựa chọn đầu tay, đặc biệt với PIH thượng bì.

Các nhóm hoạt chất chính:

• Hydroquinone (2–4%): chất ức chế tyrosinase mạnh, làm sáng nhanh nhưng cần kiểm soát thời gian sử dụng để tránh mất sắc tố lốm đốm (ochronosis).
• Acid azelaic (15–20%): an toàn với da nhạy cảm và có hiệu quả gần như tương đương hydroquinone.
• Tretinoin (0.025–0.1%): tăng tốc độ tái tạo da, đồng thời hỗ trợ hấp thu hoạt chất làm sáng.
• Kojic acid, niacinamide, arbutin: tác động nhẹ hơn, có thể dùng phối hợp để tăng hiệu quả và giảm kích ứng.

Sử dụng thuốc bôi cần kiên trì 3–6 tháng, tránh bôi lan sang vùng da lành để không gây giảm sắc tố khu trú. Đặc biệt phải kết hợp bảo vệ ánh sáng bằng kem chống nắng phổ rộng SPF ≥ 30 mỗi ngày.

Can thiệp thủ thuật và điều trị nâng cao

Với PIH trung bì hoặc kháng trị sau 6 tháng điều trị tại chỗ, các biện pháp can thiệp được chỉ định có chọn lọc để tăng hiệu quả điều trị nhưng cần kiểm soát kỹ nguy cơ tăng sắc tố ngược (post-procedure hyperpigmentation).

Các kỹ thuật phổ biến:

• Peel da hóa học: glycolic acid, salicylic acid hoặc trichloroacetic acid (TCA) ở nồng độ thấp–trung bình giúp tăng thay da và giảm sắc tố biểu bì. Lưu ý không peel quá sâu trên da tối màu.
• Laser: QS Nd:YAG hoặc PICO laser có khả năng nhắm chọn melanin mà không phá hủy mô xung quanh. Cần kỹ thuật viên có kinh nghiệm để tránh phản ứng viêm gây PIH ngược.
• Microneedling: kết hợp các hoạt chất sáng da như tranexamic acid hoặc vitamin C giúp tăng hiệu quả làm sáng.

Tùy loại da và tiền sử tăng sắc tố, cần cân nhắc giữa lợi ích và nguy cơ để lựa chọn phương pháp phù hợp. Hầu hết liệu trình yêu cầu từ 3–6 buổi cách nhau 3–4 tuần để đảm bảo an toàn.

Phòng ngừa và hỗ trợ điều trị

Phòng ngừa PIH hiệu quả đòi hỏi can thiệp ngay từ khi có tổn thương viêm trên da và bảo vệ lớp da đang lành. Những nguyên tắc quan trọng bao gồm:

• Luôn dùng kem chống nắng SPF ≥ 30 mỗi sáng, kể cả khi trời râm.
• Không nặn mụn, cào gãi hoặc làm tổn thương cơ học vùng viêm.
• Không lạm dụng mỹ phẩm tẩy da hoặc peel hóa học tại nhà.
• Dùng dưỡng ẩm phục hồi như ceramide, panthenol, hyaluronic acid để giữ hàng rào bảo vệ da.

Đặc biệt, sau bất kỳ thủ thuật nào (laser, peel), cần che chắn cẩn thận và tránh ánh nắng hoàn toàn trong ít nhất 2 tuần đầu để ngăn ngừa PIH thứ phát.

Tài liệu tham khảo

1. Postinflammatory Hyperpigmentation: A Comprehensive Overview (PMC)
2. StatPearls - Hyperpigmentation Disorders
3. American Academy of Dermatology - Dark Spot Management
4. Callender VD et al. "Postinflammatory Hyperpigmentation: Etiologic and Therapeutic Considerations." Am J Clin Dermatol, 2011.
5. Grimes PE. "Management of hyperpigmentation in ethnic skin." Dermatol Clin, 2007.